‘Fences are interesting’, said an unknown philosopher, ‘because one has to be either on one side or the other (…)’ It is precisely because a wall, a fence, is a boundary, a limit, that it cannot at the same time be a place. It is impossible for one not to be either on one side or the other, for one to be in the wall.
The problem is no longer whether one is here or there, but wether I am on one side of the wall or the other.

Beatriz Colomina, Raumplan versus Plan Libre, Delft University Press, 1988, p. 66

Der Raum ist etwas, das aus einer Handlung heraus entsteht. Ein Ort hingegen ist die Ordnung, an dem sich keine zwei Dinge an derselben Stelle befinden können.

Bastian Strinz, Raum und Zeitkonstruktion bei Peter Handke, 2010, p. 172

Lang geleden,
ik wandelde en kwam bij een muur.

Waar was het geluk? Aan deze kant.
Waar was de waarheid? Aan deze kant.
Waar scheen de zon? Aan deze kant.
Waar was ik vrij? Aan deze kant.

Ik trapte tegen de muur.
Ik zocht een gat in de muur.

Toon Tellegen, Tirade, nr. 384, 2000, p. 159

Op een gegeven moment is er een hele mooie passage waarin hij in zijn huis staat (…) en opeens spoelt de hele wereld om hem heen en de volgende seconde staat hij buiten op straat (…) en dan is ’ie gedwongen om aan te kloppen bij zichzelf want hij heeft zijn sleutels thuis vergeten en zijn bediende moet opendoen want hij moet weer naar binnen.

Mathijs van Boxsel citeert uit een dagboeknotitie van Robert Musil, interview in De Avonden, VPRO 23.12.08

Hij voelt zichzelf door gebeurtenissen glijden, als een spookverschijning die om zijn eigen aanwezigheid heen zweeft, alsof hij ergens naast zichzelf woont – niet echt hier, maar ook niet ergens anders. Een gevoel opgesloten te zijn en tegelijkertijd door muren heen te kunnen lopen.

Paul Auster, Het spinsel van de eenzaamheid (1982), De Arbeiderspers, 1988, p. 92
 

Ik liep eens tegen een heuvel op,
maar eigenlijk liep ik omlaag (…)
Ik liep alle kanten uit,
verloor mijzelf al spoedig uit het oog,
kwam ergens aan, stond stil
en ging toevallig juist naar binnen
oen ik daar juist naar buiten kwam.
Wij knikten minzaam naar elkaar
maar wisten niet
dat wij het waren.

Toon Tellegen, De andere ridders, Querido, 1984, p. 14

The interior is not simply the space which is enclosed by the façades. A multiplicity of boundaries is established, and the tension between inside and outside resides in the walls that divide them (…). To address the interior is to address the splitting of the wall.

Beatriz Colomina, Raumplan versus Plan Libre, 010 Publishers, 2008, p. 39

Niet alle gebouwen hebben een gevel. Maar er zijn dus ook gebouwen die, net als mensen, hun ‘lichaam’ doen vergeten, ze verdwijnen zelf achter hun façade. (…) Essentieel voor de ‘gezichtelijkheid’ of de ‘visagéité’ (…) is het doorboorde vlak. Elk gat in een vlak kijkt. (…) Ramen zijn als ogen, de hersenen zijn de bovenkamer, de schedel is een dak. De hellepoort is een muil, ergens binnengaan is opgeslokt worden. (…) De gevel moet, zoals het gezicht, overkomen als een geïntegreerd geheel met een ‘midden’, maar (…) moet dus niet tonen wat er werkelijk achter zit. Een gezicht is niet doorzichtig. (…) Het maakt een groot verschil of men langs een blinde muur dan wel een rij gevels met vensters loopt, maar wanneer men zich door die ramen bekeken voelt, verdwijnt de gevel, precies zoals wanneer men iemand in de ogen kijkt, het gezicht verdwijnt.

Bart Verschaffel, Van gevels en gezichten, Dietsche Warande & Belfort, nr.1, 2012, p. 75–81
 

De zintuigen zullen niet worden waargenomen
de muur zal geen oog overhoren

meer dan ooit schrijven woorden, een groot
helder huis waar niets in is

Gerrit Kouwenaar, Het blindst van de vlek, Querido, 1982

Ik hoorde van iemand dat ik een kamer was.
Een kamer! dacht ik. Misschien wel een salon!
Met hoge ramen, luchters en kandelaren
(…) mijn zwartste gedachten onopvallend langs de kant –
maar toen ik verder dacht
ontbraken er muren aan mij, en deuren
en schuin naar binnen vallend licht, (…).

Toon Tellegen, Een langzame val, Querido, 1991, p. 16

First, there’s the room you can see through the glass – that’s just the same as our drawing-room, only the things go the other way. I can see all of it when I get upon a chair – all but the bit behind the fire-place. Oh! I do so wish I could see that bit! I want so much to see whether they’ve lit a fire in the winter: you never can tell, you know, unless our fire smokes, and then smoke comes up in that room too – but that may be only a pretence, just to make it look as if they had a fire. Well then, the books are something like our books, only the words go the wrong way: I know that, because I’ve held up one of our books to the glass, and then they hold up one in the other room.

Lewis Carroll, Through the Looking-Glass (1872), Macmillan Children’s Books, 1980, p. 8

Waar Frank Lloyd Wright de open haard tot het hart van zijn architectuur maakte, verplaatste Neutra de haard naar de zijkant, zodat hij dubbel kon worden gebruikt - binnen én buiten. Wat waren terrassen anders dan plafondloze kamers?

Ron Kaal, Niet een plek maar een overgang, de Volkskrant 10.03.01

Ik heb eens een plattegrond gemaakt van het huis en dan blijkt dat het interieur voortdurend wisselt van samenstelling. Die kamers blijven nooit op dezelfde plaats liggen (…). Het is niet zozeer een woning, het is een stemmingsruimte. Het is een subjectieve toestand. (…) Hij denkt zo – of tegengesteld over dezelfde zaken. (…) Musil heeft in zijn aantekeningen allemaal schetsen gemaakt voor die kamers, en dan zegt ’ie: “Ulrich bedacht tenslotte alleen nog maar onuitvoerbare kamers, draaiende kamers, kaleidoskopische installaties, schakeltoestellen voor de ziel, en zijn invallen werden steeds inhoudslozer.”

Mathijs van Boxsel citeert uit een dagboeknotitie van Robert Musil, interview in De Avonden, VPRO 23.12.08

Hij viel uit elkaar, uit elkaar vallen,
binnenste buiten,
onderste boven, achterste voren,
positief negatief,
en meteen andersom,
en alles viel en lag behoorlijk ver uit elkaar,
continu bezig met uit elkaar vallen
was hij, is hij, zal hij
En zo dun mogelijk
uit elkaar vallen natuurlijk
geen inhouden meer mogelijk

Volumeloosheid onderzoek

Henri Jacobs, Parcours de Tocht, MJC Oss en SM Schiedam, 1997, p. 53

En net zo onbeholpen sta ik tegenover de gebeurtenissen die komen en gaan, zonder de gave van de selectie, zonder de gelatenheid van het opnemen, een heen en weer gedraaide spiegel waaruit alle beelden naar buiten vallen. (…) alles jaagt door me heen, het belangrijke en het onbeduidendste, en er kan zich in mij maar geen kern vormen, geen vaste plaats: ik ben slechts het schouwtoneel van een reeks innerlijke ontmoetingen, een doorgang in plaats van een huis!

Rainer Maria Rilke, Auguste Rodin, SUN, 1990, p. 150/151

Een nieuwe deur, geplaatst in het appartement van een oude dame, wordt (…) als het ware een doorgangsstadium voor allerlei invloeden en psychische reflexen, opgewekt door het woorden- en gedachtenspel tussen de mensen die het vertrek bevolken.

catalogustekst bibliotheek Arnhem over Le Planetarium (1959), Nathalie Sarraute

(…) later schrijft ze me dat ze een ontzettend ongezellig mens is, met weinig vrienden, en dat ze haar voordeur als ophaalbrug beschouwt.

Jannetje Koelewijn, In boeken verstopt – Helene Nolthenius’ jacht op de mentaliteit van een periode, Vrij Nederland, 11.07.92, p. 12

images series:

Spinning
1 Alice in Through the Looking-Glass (Lewis Carroll, 1872)  illustration by John Tenniel
2 Bérénice gazing into her own past and future, in The Crystal Cage by Joseph Cornell, 1943
3 Die Wohnung wird verwandlungsfähig, still from the architectural propaganda film Die neue Wohnung by Hans Richter, 1930
4 + 5 revolving door in the Palace of Assembly by Le Corbusier, Chandigarh, 1953

Passage
1 Inclined Plane (black surface), Haus Rucker Co, Vienna, 1976
2 folly Schijn en wezen under construction for television series De Zevensprong, 1981
3 + 4 video still from television series De Zevensprong, 1982
5  bus stop advertising light box in exchange position, Arnhem, 19.03.13
6 Inclined Plane (white surface), Haus Rucker Co, Vienna, 1976

Domestic voyeurism
1 book cover The hidden window mystery, Carolyn Keene, 1956
2 new housing estate, Het eigen huis, p. 99, du Pon, 1961
3 section drawing of A house with three walls by Shigenori Uoya, Kyoto, 2011
4 section drawing split-level house, Landhäuser, p. 111, Hans Josef Zechlin, 1951
5 demolition site, Rosendaalsestraat, Arnhem, April 1994
6 timber frame house construction, Kleinsthäuser, Martin Mittag, 1959

Face façade
1 Moller House by Adolf Loos, Vienna, 1928
2 Willem van Kleeflaan, Arnhem, 09.06.06
3 Hijenoordseweg, Arnhem, 16.03.13

Revolving
1 gate, Munich, 23.07.03
2 revolving door in Abeno House by Shotaro Suga, Osaka, 1999
3 revolving glass brick window, Munich, 23.07.03
4 operating a sash window with double ventilators, Fenestra steel window walls, Detroit, 1920
5 Breites Schwingflügelfenster, Fenster, p. 167, Adolf Schneck, 1963
6 Nederlands Hervormde Kerk by Gerrit Feenstra, Laag Soeren, 1935
7 revolving window sashes, Brooklyn, N.Y., undated

Capsizing
1 A lady's Dressing Table, Thomas Sheraton, detail of plate 46 from The cabinet-maker and upholsterer's drawing-book, 1802
2 wooden cell construction in the Vatican, Giovanni Orlandi, 1605
3 folding caravan, advertisement in Bondskampeerplaatsen in Nederland, ANWB, 1967
4 Schräges Haus, Haus Rucker Co, 1973
5 + 6 lifting staircase, Arnhem, 23.03.13

Room divider
1 reflector frame, illustration from Aide-mémoire pratique de photographie, Albert Londe, 1893
2 sun shutter, Jean Prouvé, 1957
3 room divider, Landhuizen en bungalows, p. 36, Jan Henselmans, 1950s
4 Séparation Afrique, Jean Prouvé, 1950
5 Sichtschutzzaun zum Nachbarn, Kleinsthäuser, p. 111, Martin Mittag, 1959
6 vertical louvres, VDL Research House II by Richard and Dion Neutra, Silverlake, L.A., 1966

Grid
1 Haus mit einem Mauer, Adolf Loos, 1921
2 House with three walls, Shigenori Uoya, Kyoto, 2011
3 + 4 garages, Hijenoordseweg, Arnhem, 12.03.13
5 Diepenbrocklaan, Arnhem, 15.03.06
6 construction detail, Modern Homes Planbook, p. 8, Sears and Roebuck, 1938
7 Landhuizen en bungalows, p. 106, Jan Henselmans, 1950s
8 Ready Cut Modern Home, One House- or a Hundred, p. 8, Sears, Roebuck and Company, 1920
9 grid façade, Het Eigen Huis, p. 90, du Pon, 1961
10 Spinning House, Tony Brown, 1980
11 grid on brick façade, Het Eigen Huis, p. 33, du Pon, 1961

Split wall
ill. Glass Wall, Marien Schouten, Witte de With cahier #1, p. 160, 1993

Front mask
1 ruined house, Mas de Charrou, 15.09.07
2 demolition site, Velperweg, Arnhem, 04.10.04
3 paper mask for modelling house, front view
4 paper mask for modelling house, back view
5 enlarged and xeroxed Groot Panorama, De Wereld in de Wacht, Gist, Mirjam Kuitenbrouwer, 2005
6 inverted picture of Groot Panorama, Mirjam Kuitenbrouwer, 2005
7 8x10" paper negative of a ruined farm, Mas de Charrou, 15.09.07
8 double residence by Gerrit Feenstra, 1933, Cattepoelseweg, Arnhem, 03.04.12